Ngân sách nhà nước là gì? Vai trò của Ngân sách nhà nước

Ngân sách nhà nước là gì?

Ngân sách nhà nước, ngân sách quốc gia hay ngân sách chính phủ là phạm trù kinh tế và là một thành phần trong hệ thống tài chính. Thuật ngữ "Ngân sách nhà nước" được sử dụng rộng rãi ở mọi quốc gia. Song quan niệm về ngân sách nhà nước (NSNN) lại chưa thống nhất, người ta đã đưa ra nhiều khái niệm về NSNN tùy theo các trường phái và các lĩnh vực nghiên cứu.

Các nhà kinh tế Nga có quan điểm: NSNN là bảng liệt kê các khoản thu, chi bằng tiền trong một giai đoạn nhất định của quốc gia. Khoản 14 Điều 4 Luật Ngân sách nhà nước 2015 của Việt Nam thì định nghĩa: NSNN là toàn bộ các khoản thu, chi của Nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoản thời gian nhất định do cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định để bảo đảm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước.

Sự hình thành và phát triển của NSNN gắn với sự xuất hiện và phát triển của kinh tế hàng hóa - tiền tệ trong các phương thức sản xuất của cộng đồng và nhà nước của từng cộng đồng.

NSNN gồm ngân sách trung ương và địa phương. Ngân sách trung ương là ngân sách của các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ và các cơ quan trung ương khác. Ngân sách địa phương gồm ngân sách của đơn vị hành chính các cấp có HĐND và UBND.

Đặc điểm của ngân sách nhà nước

• Hoạt động thu chi của NSNN được thực hiện theo nguyên tắc không hoàn trả trực tiếp là chủ yếu;
• Hoạt động thu chi của NSNN luôn gắn chặt với quyền lực kinh tế - chính trị của nhà nước, và việc thực hiện các chức năng của nhà nước, được nhà nước tiến hành trên cơ sở những luật lệ nhất định;
• NSNN luôn gắn chặt với sở hữu nhà nước, luôn chứa đựng những lợi ích công cộng, lợi ích chung;
• Hoạt động NSNN là hoạt động phân phối lại các nguồn tài chính, nó thể hiện ở 2 linh vực thu và chi của nhà nước;
• NSNN cũng có đặc điểm như các quỹ tiền tệ khác. Nét khác biệt của NSNN với tư cách là một quỹ tiền tệ tập trung của nhà nước, nó được chia thành nhiều quỹ nhỏ có tác dụng riêng, sau đó mới được chi tiêu cho những mục đích đã định.

Các khoản thu ngân sách nhà nước được lấy từ đâu và chi cho những việc gì?

Các khoản thu NSNN được quy định cụ thể tại khoản 1 Điều 5 Luật Ngân sách nhà nước 2015, hướng dẫn bởi Điều 2 Nghị định 163/2016/NĐ-CP, bao gồm:

1. Thuế do các tổ chức, cá nhân nộp theo quy định của các luật thuế.

2. Phí thu từ các hoạt động dịch vụ do cơ quan nhà nước thực hiện; trường hợp được khoán chi phí hoạt động thì được khấu trừ. 

3. Lệ phí do các tổ chức, cá nhân nộp theo quy định pháp luật.

4. Phí thu từ các hoạt động dịch vụ do đơn vị sự nghiệp công lập và doanh nghiệp nhà nước thực hiện, sau khi trừ phần được trích lại để bù đắp chi phí theo quy định pháp luật.

5. Huy động đóng góp từ các cơ quan, tổ chức, cá nhân theo quy định của pháp luật. 

6. Các khoản nộp ngân sách nhà nước từ hoạt động kinh tế của Nhà nước

7. Tiền sử dụng đất; tiền cho thuê đất, thuê mặt nước; tiền sử dụng khu vực biển; tiền cho thuê và bán nhà ở thuộc sở hữu nhà nước.

8. Thu từ bán tài sản nhà nước, kể cả thu từ chuyển nhượng quyền sử dụng đất, chuyển mục đích sử dụng đất do các cơ quan, đơn vị, tổ chức của Nhà nước quản lý.

9. Tiền thu từ phạt vi phạm hành chính, phạt, tịch thu khác theo quy định pháp luật.

10. Thu từ tài sản được xác lập quyền sở hữu của Nhà nước; thu cấp quyền khai thác khoáng sản, thu cấp quyền khai thác tài nguyên nước.

11. Các khoản viện trợ không hoàn lại của Chính phủ các nước, các tổ chức, cá nhân ở nước ngoài cho Nhà nước, Chính phủ Việt Nam, cho cơ quan nhà nước ở địa phương.

12. Các khoản đóng góp tự nguyện của các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước.

13. Các khoản thu khác theo quy định của pháp luật.

14. Thu từ quỹ dự trữ tài chính theo quy định tại Điều 11 Luật ngân sách nhà nước.

Các khoản chi NSNN được quy định tại khoản 2 Điều 5 Luật Ngân sách nhà nước 2015, hướng dẫn bởi Điều 3 Nghị định 163/2016/NĐ-CP gồm những khoản sau:

1. Chi dự trữ quốc gia.

2. Chi đầu tư phát triển

3. Chi viện trợ của ngân sách trung ương cho các Chính phủ, tổ chức ngoài nước.

4. Chi trả lãi, phí và chi phí phát sinh khác từ các khoản tiền do Chính phủ, chính quyền địa phương cấp tỉnh vay.

5. Chi bổ sung quỹ dự trữ tài chính.

6. Chi cho vay theo quy định của pháp luật.

7. Chi bổ sung cân đối ngân sách, bổ sung có mục tiêu từ ngân sách cấp trên cho ngân sách cấp dưới.

8. Chi chuyển nguồn từ ngân sách năm trước sang ngân sách năm sau.

9. Chi thường xuyên cho các lĩnh vực khác (quốc phòng, an ninh, giáo dục, y tế...)

Vai trò của Ngân sách nhà nước

Vai trò của NSNN luôn gắn với vai trò của đất nước theo từng giai đoạn nhất định. Đối với nền kinh tế thị trường, NSNN đảm nhiệm vai trò quản lý vĩ mô toàn bộ nền kinh tế, xã hội.

NSNN là công cụ điều chỉnh vĩ mô toàn bộ kinh tế xã hội, điều chỉnh đời sống xã hội, định hướng phát triển sản xuất, bình ổn giá cả, điều tiết thị trường.

Huy động các nguồn tài chính của NSNN để bảo đảm nhu cầu chi dùng của nhà nước

Mức động viên các nguồn tài chính từ các chủ thể trong nguồn kinh tế đòi hỏi phải hợp lý nếu mức động viên quá cao hay quá thấp sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển của nền kinh tế, vì vậy phải xác định mức huy động vào NSNN một cách hợp lý với khả năng đóng góp tài chính của các chủ thể thuộc nền kinh tế.

Quản lý điều tiết vĩ mô nền kinh tế

NSNN là công cụ định hướng hình thành cơ cấu kinh tế mới, kích thích phát triển sản xuất kinh doanh và chống độc quyền.

Trước hết, Chính phủ sẽ hướng hoạt động của các chủ thể trong nền kinh tế vào quỹ đạo mà chính phủ đã hoạch định nhằm hình thành cơ cấu kinh tế tối ưu, tạo điều kiện cho kinh tế quốc gia phát triển bền vững.

Thông qua hoạt động chi Ngân sách, Nhà nước sẽ cung cấp kinh phí đầu tư cho cơ sở hạ tầng, hình thành các doanh nghiệp thuộc các ngành then chốt trên cơ sở đó tạo ra môi trường và điều kiện thuận lợi cho sự ra đời và phát triển các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế. Cùng với đó, việc cấp vốn hình thành các doanh nghiệp Nhà nước là một trong những biện pháp cơ bản để chống độc quyền và giữ cho thị trường khỏi rơi vào tình trạng cạnh tranh không hoàn hảo.

Và trong những điều kiện nhất định, nguồn kinh phí trong ngân sách cũng có thể được dùng để hỗ trợ cho sự phát triển của các doanh nghiệp, bảo đảm tính ổn định về cơ cấu hoặc chuẩn bị cho việc chuyển sang cơ cấu mới phù hợp hơn. 

Về mặt thị trường

Nhà nước sẽ sử dụng ngân sách nhà nước như một công cụ để góp phần bình ổn giá và kiềm chế lạm phát. Nhà nước chỉ điều tiết những mặt hàng mang tính chiến lược. Cơ chế điều tiết thông qua trợ giá, điều chỉnh thuế suất thuế xuất nhập khẩu, dự trữ quốc gia. Cùng với ngân hàng trung ương với chính sách tiền tệ thích hợp ngân sách nhà nước sẽ góp phần điều tiết thông qua chính sách thuế và chi tiêu của chính phủ.

Về mặt kinh tế

Kích thích sự tăng trưởng kinh tế theo định hướng phát triển kinh tế xã hội thông qua các công cụ thuế và thuế suất của nhà nước sẽ góp phần kích thích sản xuất phát triển thu hút sự đầu tư của các doanh nghiệp. Thêm nữa Nhà nước còn dùng NSNN để đầu tư vào kết cấu hạ tầng, tạo điều kiện và môi trường thuận lợi cho các doanh nghiệp hoạt động

Về mặt xã hội

Vai trò điều tiết thu nhập giữa các tầng lớp dân cư trong xã hội. Hỗ trợ trực tiếp cho những người thu nhập thấp hay có hoàn cảnh đặc biệt như chi phí về trợ cấp xã hội, trợ cấp gián tiếp dưới hình thức trợ giá cho các mặt hàng thiết yếu, các khoản chi để thực hiện chính sách dân số, chính sách việc làm, chống mù chữ, xoá đói giảm nghèo, hỗ trợ đồng bào lũ lụt...